Hoạt động xã hội là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa hoạt động xã hội

Hoạt động xã hội là những hành vi có chủ đích của cá nhân, nhóm hoặc tổ chức nhằm can thiệp, cải thiện hoặc thay đổi các mối quan hệ, điều kiện sống và cấu trúc xã hội. Đây có thể là các hành động mang tính tự nguyện, tập thể hoặc chính thức, với mục tiêu giải quyết các vấn đề xã hội như bất công, nghèo đói, phân biệt đối xử, khủng hoảng môi trường hoặc thiếu tiếp cận dịch vụ công.

Thuật ngữ "hoạt động xã hội" không giới hạn trong lĩnh vực nhân đạo hay từ thiện mà còn bao gồm các hành động phản biện chính sách, hỗ trợ pháp lý, nghiên cứu hành vi xã hội, và các hình thức vận động chính sách công. Nó phản ánh năng lực của con người trong việc tạo ra thay đổi xã hội thông qua hành động có tổ chức và định hướng giá trị.

Một hành vi được xem là hoạt động xã hội khi nó vượt ra khỏi lợi ích cá nhân thuần túy, hướng đến cộng đồng và mang yếu tố thay đổi hoặc duy trì giá trị xã hội. Tính chính danh của hoạt động xã hội không phụ thuộc vào quy mô mà nằm ở mục đích và phương pháp thực hiện. Ví dụ, một chiến dịch tuy nhỏ nhưng nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về bạo lực gia đình vẫn được xếp vào phạm trù hoạt động xã hội.

Phân loại hoạt động xã hội

Hoạt động xã hội có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau. Một số cách phân loại phổ biến như sau:

• Theo hình thức tổ chức: hoạt động cá nhân, nhóm nhỏ, tổ chức xã hội dân sự, liên minh phong trào
• Theo phạm vi tác động: cấp cơ sở (local), cấp quốc gia (national), cấp toàn cầu (global)
• Theo mục tiêu: từ thiện – hỗ trợ trực tiếp, cải cách – tác động chính sách, phản biện xã hội – lên tiếng vì công lý

Ví dụ điển hình cho mỗi loại có thể là: cá nhân tự phát hỗ trợ người vô gia cư (hoạt động cá nhân); nhóm thanh niên tổ chức ngày hội môi trường địa phương (nhóm nhỏ); tổ chức NGO vận động luật bình đẳng giới (tổ chức); hay phong trào toàn cầu như Fridays for Future đấu tranh vì khí hậu (quốc tế).

Bảng dưới đây minh họa một số hình thức và mục tiêu hoạt động xã hội:

Hình thức	Ví dụ	Mục tiêu
Cá nhân	Tình nguyện dạy học vùng sâu	Phát triển giáo dục
Tổ chức phi chính phủ	CARE, Save the Children	Chống nghèo đói, bảo vệ quyền trẻ em
Phong trào xã hội	Black Lives Matter	Chống phân biệt chủng tộc

Cơ sở lý thuyết và khung phân tích

Hoạt động xã hội là chủ đề nghiên cứu liên ngành, được tiếp cận từ nhiều góc nhìn lý thuyết khác nhau. Theo Émile Durkheim (chủ nghĩa cấu trúc), hoạt động xã hội phản ánh phản ứng của cá nhân hoặc cộng đồng đối với sự mất cân bằng cấu trúc xã hội. Trong khi đó, Max Weber xem hành vi xã hội là sản phẩm của ý nghĩa chủ quan mà con người gán cho hành động của mình.

Các lý thuyết hiện đại như “phân tích hệ thống” (Luhmann), “lý thuyết hành động tập thể” (Mancur Olson), hay “phong trào xã hội mới” (Touraine) cung cấp các khung phân tích sâu sắc về động lực, cấu trúc và tiến trình phát triển của các hoạt động xã hội. Các nhà nghiên cứu ngày nay còn sử dụng mô hình mạng lưới xã hội (social network analysis) để phân tích cách thông tin và ảnh hưởng lan tỏa trong cộng đồng.

Các khung đánh giá định lượng cũng được phát triển để đo lường hiệu quả hoạt động xã hội, ví dụ như chỉ số mức độ tham gia công dân, chỉ số niềm tin xã hội, hoặc phân tích dữ liệu lớn (big data) từ truyền thông xã hội. Những công cụ này giúp lượng hóa và so sánh tác động xã hội trong các bối cảnh khác nhau.

Động lực và điều kiện thúc đẩy

Động lực tham gia hoạt động xã hội là sự kết hợp giữa yếu tố nội tại và hoàn cảnh bên ngoài. Một số yếu tố nội tại bao gồm nhận thức về công lý xã hội, lòng trắc ẩn, mong muốn tạo giá trị cộng đồng, và nhu cầu khẳng định vai trò cá nhân trong xã hội. Nghiên cứu cho thấy rằng trải nghiệm cá nhân với bất công hoặc khủng hoảng thường là yếu tố khởi phát mạnh mẽ.

Yếu tố bên ngoài ảnh hưởng bao gồm môi trường chính trị – pháp lý cho phép quyền tự do lập hội và biểu đạt, mạng lưới hỗ trợ xã hội, cơ hội tiếp cận thông tin và nền tảng công nghệ như mạng xã hội. Đặc biệt, thế hệ trẻ ngày nay có xu hướng tiếp cận hoạt động xã hội qua hình thức phi truyền thống, như chiến dịch kỹ thuật số và hành động quy mô nhỏ nhưng có tính lan tỏa cao.

Những điều kiện thúc đẩy chính có thể liệt kê như sau:

1. Cơ chế pháp lý bảo vệ quyền công dân
2. Chất lượng giáo dục công dân và tư duy phản biện
3. Sự hiện diện của tổ chức trung gian (CSOs, NGOs)
4. Truyền thông tự do và minh bạch

Các yếu tố này không chỉ tạo nền tảng cho sự khởi phát hoạt động xã hội mà còn duy trì và mở rộng ảnh hưởng của nó theo thời gian.

Vai trò trong phát triển cộng đồng

Hoạt động xã hội đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy sự phát triển toàn diện và bền vững của cộng đồng. Thông qua sự tham gia tự nguyện, đa dạng và gắn kết của công dân, các vấn đề như nghèo đói, bất bình đẳng giới, phân biệt đối xử và ô nhiễm môi trường có thể được giải quyết từ gốc rễ. Đây là nền tảng cho mô hình phát triển “dựa vào cộng đồng” (community-based development) được áp dụng rộng rãi trong nhiều chương trình quốc tế.

Hoạt động xã hội góp phần xây dựng và duy trì "vốn xã hội" (social capital) – bao gồm niềm tin, mạng lưới và chuẩn mực xã hội – giúp cộng đồng vượt qua khủng hoảng, phối hợp hiệu quả và ra quyết định tập thể. Theo nghiên cứu của Putnam (2000), mức độ tham gia hoạt động xã hội càng cao thì chất lượng dân chủ và hiệu quả điều hành công quyền càng tốt.

Một số lĩnh vực mà hoạt động xã hội có ảnh hưởng rõ rệt:

• Giáo dục cộng đồng: tổ chức lớp học, tăng cường nhận thức về quyền công dân
• Sức khỏe cộng đồng: chương trình tiêm chủng, phòng chống HIV/AIDS
• Môi trường: dọn rác, trồng cây, bảo vệ đa dạng sinh học
• An sinh xã hội: cứu trợ thiên tai, hỗ trợ người yếu thế

Tác động đến chính sách công và thể chế

Ngoài tác động ở cấp cộng đồng, hoạt động xã hội còn ảnh hưởng đáng kể đến quá trình hình thành và điều chỉnh chính sách công. Các hành động như kiến nghị, phản biện chính sách, nghiên cứu xã hội học ứng dụng, tổ chức hội thảo và truyền thông vận động có thể tạo ra thay đổi trong cách tiếp cận và ưu tiên của cơ quan quản lý.

Hoạt động xã hội giúp lấp đầy khoảng trống giữa người dân và nhà nước bằng cách truyền tải tiếng nói của các nhóm dễ bị tổn thương và thúc đẩy trách nhiệm giải trình. Trong nhiều trường hợp, các tổ chức xã hội dân sự còn đóng vai trò là “kiểm toán xã hội” (social audit), giám sát việc thực thi các chương trình công như phân bổ ngân sách, chất lượng dịch vụ y tế hoặc tính minh bạch trong đấu thầu.

Một ví dụ điển hình là phong trào Right to Information tại Ấn Độ – khởi đầu từ các tổ chức cơ sở và đã dẫn đến ban hành Luật Tiếp cận Thông tin năm 2005. Tương tự, các chiến dịch vận động vì quyền trẻ em ở Việt Nam đã góp phần vào việc xây dựng Luật Trẻ em (2016) và khung chính sách bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng.

Các hình thức hoạt động trong thời đại kỹ thuật số

Sự phát triển của công nghệ số đã tạo ra những hình thức hoạt động xã hội hoàn toàn mới, nhanh chóng, linh hoạt và có khả năng lan truyền toàn cầu. Khái niệm “kích hoạt xã hội kỹ thuật số” (digital social mobilization) mô tả cách cá nhân hoặc nhóm có thể phát động chiến dịch chỉ trong vài giờ qua mạng xã hội, nền tảng kiến nghị trực tuyến và công cụ đa phương tiện.

Các hình thức tiêu biểu bao gồm:

• Chiến dịch hashtag (#MeToo, #BlackLivesMatter)
• Kiến nghị trực tuyến (petition online)
• Livestream vận động chính sách hoặc phản biện
• Biểu tình kỹ thuật số (digital protest, e-boycott)

Nền tảng như Change.org, Avaaz và The Petition Site cho phép người dùng khởi xướng và chia sẻ kiến nghị chỉ bằng vài thao tác, tiếp cận hàng triệu người dùng toàn cầu trong thời gian ngắn.

Một số lợi thế của hoạt động xã hội kỹ thuật số:

Yếu tố	Lợi ích
Chi phí	Thấp, không cần cơ sở vật chất lớn
Tốc độ	Khởi động chiến dịch nhanh, lan truyền mạnh
Tính minh bạch	Dễ theo dõi tiến độ và tương tác công khai
Tiếp cận	Vượt qua rào cản địa lý và thời gian

Tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động xã hội

Đánh giá hiệu quả là một phần không thể thiếu trong việc duy trì tính minh bạch, trách nhiệm và cải tiến của các sáng kiến xã hội. Các tiêu chí thường dùng bao gồm:

• Mức độ đạt được mục tiêu đề ra
• Tác động trực tiếp và gián tiếp đến nhóm hưởng lợi
• Tính bền vững của kết quả sau can thiệp
• Khả năng mở rộng mô hình ra địa phương khác

Bên cạnh các chỉ số định lượng như số người tham gia, chi phí/hiệu quả, thời gian duy trì tác động, cũng cần áp dụng phương pháp định tính như phỏng vấn sâu, nghiên cứu điển hình và phản hồi từ người hưởng lợi.

Các công cụ đánh giá thường gặp bao gồm khung logic (logframe), mô hình lý thuyết thay đổi (theory of change) và phương pháp đánh giá định hướng học tập (utilization-focused evaluation).

Thách thức và giới hạn

Mặc dù mang lại nhiều lợi ích, hoạt động xã hội vẫn đối mặt với không ít thách thức cả về thể chế lẫn xã hội. Một số trở ngại phổ biến bao gồm:

• Hạn chế pháp lý về quyền lập hội, quyền biểu đạt
• Thiếu nguồn lực tài chính và nhân sự chuyên môn
• Xung đột lợi ích giữa các nhóm xã hội
• Nguy cơ bị thao túng hoặc chính trị hóa

Hiện tượng “mệt mỏi vận động” (activism fatigue) và phản ứng ngược từ dư luận cũng là vấn đề đáng lưu ý, đặc biệt với những chiến dịch bị truyền thông tiêu cực khai thác hoặc bị bóp méo thông điệp. Bên cạnh đó, một số tổ chức xã hội dân sự còn đối mặt với nghi ngại về minh bạch tài chính hoặc thiếu khả năng giám sát độc lập.

Để vượt qua những giới hạn này, cần tăng cường năng lực thể chế, xây dựng chuẩn đạo đức hoạt động xã hội, mở rộng không gian dân sự và thúc đẩy hợp tác đa ngành giữa khu vực nhà nước, tư nhân và xã hội dân sự.

Tài liệu tham khảo

1. Touraine, A. (1985). “An Introduction to the Study of Social Movements.” Social Research, 52(4), 749–787.
2. Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.
3. Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768–2004. Paradigm Publishers.
4. Salamon, L. M., et al. (2017). “Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector.” Johns Hopkins University. Link
5. United Nations Development Programme (UNDP). “Civic Engagement in Development.” https://www.undp.org
6. OECD. (2022). “Civic Space and Social Accountability.” https://www.oecd.org/gov/civic-space.htm
7. Change.org. “Petitions That Changed The World.” https://www.change.org
8. Avaaz Global Campaigns. https://www.avaaz.org